[1] Birkaç örnek için bk. Barbara W. Tuchman, Bible and Sword: How the British Came to Palestine, (London: Macmillan, 1983); Regina S. Sharif, Non-Jewish Zionism: Its Roots in Westem History, (London: Zed Press, 1983); Donald M. Lewis, The Origins of Christian Zionism: Lord Shaftesbury and Evangelical Support far a Jewish Home-land, (New York: Cambridge University Press, 2013).
2 Bu çalışmada kullanılan iki kavramın doğru anlaşılabilmesi için kısaca açıklanmalarında fayda vardır. Birincisi, Filistin’de bir Yahudi devleti kurulması fikrini destekleyen Hıristiyanlar için kullanılan “Hıristiyan Siyonist” kavramıdır. Bu kavram günümüzde yaygın olarak kullanılmakla birlikte bu çalışmanın açıklamaya çalıştığı 19. yüzyılın ilk yarısı öncesinde kullanılan bir kavram değildi. O dönemde Yahudilerin Filistin’e dönüşünü sağlamaya ve orada bir devlet kurmalarına destek olmaya çalışan Hıristiyanlar için “Restorationist” kavramı kullanılmaktaydı. İkincisi “İngiliz Hıristiyan Siyonistler” ifadesidir. Burada kullanılan “İngiliz” ile kastedilen, Yahudilerin Filistin’e dönmeleri ve bir devlet kurmaları gerektiğine inanan Anglikan Kilisesi’ne ve İskoç Kilisesi’ne bağlı Hıristiyanlardır.
3 Hıristiyanlar arasında oluşan Yahudi düşmanlığının (anti-Semitizm) başlangıçtan itibaren sebepleri hakkında kısa bilgiler için bk. Fry (ed), Christian-Jewish Dialogue: A Reader, 18-38.
4 Sharif, Non-Jewish Zionism: Its Roots in Westem History, 10.
5 İncil’in İngilizceye çevirisi ve Hıristiyanların Yahudilere bakış açısını etkilemesiyle ilgili olarak bk. Bible and Sword: How the British Came to Palestine, 80-101.
6 Tuchman, Bible and Sword: How the British Came to Palestine, 121-123.
7 Yahudilerin İngiltere’ye yeniden kabul edilmeleriyle ilgili tartışmalar için bk. Katz, The Jews in the History of England 1485-1850, 107-145; Sharif, Non-Jewish Zionism: Roots in Westem History, 24-27.
8 Alıntılar için bk. Endelman, The Jews of Georgian England 1714-1830: Tradition and Change in a Liberal Society, 88. 1753 Yahudi Yasası hakkındaki literatürün ve 18. yüzyılda İngiltere’de gözlemlenen Yahudi düşmanlığı için bk. 86-115.
9 Verete, “The Restoration of the Jews in English Protestant Thought 1790-18401”, 30-31.
10 Verete, “The Restoration of the Jews in English Protestant Thought 1790-1840”, 37.
11 Verete, “The Restoration of the Jews in English Protestant Thought 1790-1840”, 41. (The Restoration of the Jews adlı eserin ikinci edisyonu 1807 tarihlidir.)
12 1790’larda ve 1800’lerin ilk yıllarında kurulan ve yaygın olarak bilinen misyoner cemiyetleri: Baptist Missionary Society 1792, London Missionary Society 1795, Church Missionary Society 1799, British and Foreign Society 1804 ve London Jews Society olarak da bilinen London Society for Promoting Christianity amongst the Jews 1809.
13 Londra Yahudi Cemiyeti’nin sekreteri tarafından yazılan 100 yıllık tarihi için bk. W. T. Gidney, The History of the Landon Society far Promoting Christianity amongst the Jews, 1809 to 1908, London 1908. Nicolayson’ın Kudüs merkezli faaliyetleri için bk. Dönmez, “İngiltere’nin Osmanlı Devleti’nde Protestanlığı Yayma ve Filistin’de Yahudileri ve İskân Projesi”, 203-206.
14 İngiltere’nin Filistin bölgesindeki nüfuz mücadelesinde misyonerlerin rolü hakkında bk. Buzpınar, “Suriye ve Filistin’de Avrupa Nüfuz Mücadelesinde Yani Bir Unsur: İngiliz Misyonerleri (19. Yüzyıl)”, 107-120.
15 Verete, “Why Was a British Consulate Established in jerusalem?”, 316-325, 335-336.
16 Hodder, The Life and Work of the Seventh Earl of Shaftesbury, 233.
17 Lewis, The Origins of Christian Zionism: Lord Shaftesbury and Evangelical Support far a Jewish Homeland, 63. Hıristiyan Siyonizminin bu dönemde İngiltere’deki güçlü temsilcileri hakkında bk. Lewis, The Origin of Christian Zionism, 60-66.
18 Lord Shaftesbury’nin İngiliz siyasetindeki etkin yeri ve Hıristiyan Siyonizmine katkıları hakkında Edwin Hodder tarafından yayımlanan hatıratı esas alınarak yapılan bir çalışma için bk. Albayrak, “İngiliz Aristokrasisi ve Hıristiyan Siyonizmi: VII. Shaftesbury Örneği”, 135-165.
19 Sharif, Non-Jewish Zionism: Its Roots in Westem History, 57.
20 Jewish Missionary Travels to the Jews in Jerusalem, Palestine and Other Foreign Countries in 1839 by the Deputation of the Church of Scotland, 3-8.
21 Jewish Missionary Travels to the Jews in Jerusalem, 9-15. Gezinin detaylı anlatımı için bk. Andrew Bonar, Robert Murray M’Cheyne, Narrative of A Mission of Jnquiry to the Jews from the Church of Scotland in 1839, (Edinburgh: William Whyte &Co, 1842). Heyetin Filistin ziyareti İskoçya’da o kadar yoğun ilgi görmüştü ki heyetin dönüşünü müteakip bir yıl boyunca gezi anlatıları devam etmişti.
22 Andrew Bonar, Robert Murray M’Cheyne, Narrative of A Missi on of Jnquiry to the Jews from the Church of Scotland in 1839, (Edinburgh: William White &Co, 1842). Heyetin önde gelen isimlerinden Dr. Alexander Keith, The Land of Israel According to the Covenant with Abraham, with Isaac, and with Jacob (New York 1844) adlı eserinde kutsal metinlere ve tarihî verilere dayanarak Filistin’in Yahudilerin ana vatanı olduğu fikrini işlemektedir.
23 Kudüs ziyaretinin detayları için bk. Bonar and M’Cheyne, Narrative of A Mission of Jnquiry ta the Jews, 167-217.
24 Mısır krizinin detayları için bk. Kutluoğlu, The Egyptian Questin (1831-1841), 131-175.
25 Lord Shaftesbury’nin ilişki ağı ve genel olarak siyasetteki etkinliği ile ilgili olarak bk. Lewis, The Origins of Christian Zionism, 107-112.
26 Mısır krizi münasebetiyle bir araya gelen İngiltere, Fransa, Avusturya, Prusya ve Rusya devletlerini kastediyor.
27 Hodder, The Life and Work of the Seventh Earl of Shaftesbury, 310.
28 Sizer, Christian Zionism: Road-map ta Armageddon?, 57.
29 Shaftesbury’nin günlüğündeki 1 Ağustos tarihli notlar için bk. Hodder, The Life and Work of the Seventh Earl of Shaftesbury, 310-311.
30 Charles Webster, The Foreign Policy of Palmerston, 1830-1841, 761.
31 The National Archives, Foreign Office (FO), 78/390, Lord Palmerston to Lord Ponsonby, 11 August 1840, no.134. Bu belgenin orijinaline ulaşmamı sağlayan kıymetli meslektaşım Ebrar Küçükaşçı’ya çok teşekkür ediyorum.
32 Lord Shaftesbury’nin 24 Ağustos tarihli günlüğü. Hodder, The Life and Work of the Seventh Earl of Shaftesbury, 311.
33 Webster, The Foreign Policy, 762.
34 Bu isteksizlik hâlinin literatüre yansıması için bk. Webster, The Foreign Policy, 762.
35 BOA, İ.MSM, 35-1006, ek 2, 7 Şevval 1256/2 Aralık 1840.
36 BOA, İ.MSM, 35-1006, ek 1, 7 Zilkade 1256/31 Aralık 1840.
37 BOA, İ.MSM, 35-1006, ek 3, 27 Zilkade 1256/20 Ocak 1841.
38 BOA, İ.MSM, 35-1007, 3 Zilhicce 1256/26 Ocak 1841.
