Sultan II. Abdülhamid’in, Siyonizmin kurucusu Dr. Theodor Herzl’e, Filistin’e bir Yahudi göçüne izin vereceği vaadi etrafında zaman içinde dünya basınında çok gürültü çıkarılmıştı. Kuşkusuz devrin sansürü ülke basınının bu konudan söz etmesini yasaklamıştı, konu da zamanın etkisiyle unutulup gitti. Son zamanlarda Hahambaşılık kaymakamı müteveffa Moşe Levi’nin torunu Yeşua Bey Eşkenazi ile söyleşirken, Herzl’in Saray’ı ziyareti ve Sultan’ın vaadi konusunda bildiklerini bana anlatmasını istedim. Hep büyükbabasıyla birlikte yaşamış ve hep Hahambaşılığın işleriyle uğraşmış olan Yeşua Bey bana, kendisinde bu konuya ilişkin ufak bir dosyanın olduğunu, bu dosyada 4 belgenin, yani Saray ile Hahambaşılık arasındaki yazışmaların kopyalarının ve bu işin nasıl cereyan etmiş olduğunun özet olarak anlatıldığı bir metnin bulunduğunu söyledi. Moşe Levi’nin torunu, bu çalışmada kullanmış olduğum dosyayı bana gösterdi. Ayrıca Herzl ile Kaymakam’ı yan yana oturmuş olarak gösteren bir fotoğrafın da bulunduğunu ve bu fotoğrafı arşivlerinde bulunca Hamenera dergisinde yer vermem için bana ileteceğini de ekledi.
Herzl 1902 yılının Haziran ayının ilk haftasında İstanbul’a geldi, Moşe Levi’ye bir ziyarette bulundu ve bu ziyaret sırasında ondan kendisine Sultan ile bir görüşme ayarlamasını rica etti. Sultan’ın huzuruna kabul edilmek için bazı formalitelerin yerine getirilmesi gerektiği için Kaymakam bu husustaki talebi Saray’ın Başmabeyincisine iletti. Saray ile Hahambaşılık arasındaki bu konuya ilişkin yazışmaları ilk defa Derin Tarih’te yayımlamıştık. Bir bölümünü yeniden paylaşıyoruz:
Herzl, Sultan’ın huzurunda
Başmabeyinci’nin Herzl’in görüşme talebinin kabul edildiğine ilişkin tezkeresi kendilerine iletilince Kaymakam ile Dr. Herzl, Hahambaşılığın Kapukâhyası Jesaie Adjiman Efendi ile birlikte 21 Haziran 1318 (4 Temmuz 1902) tarihinde Saray’a gittiler ve Hacı Ali Paşa tarafından çok iyi karşılandılar. Kahveler içilirken, Başmabeyinci basın konusuna değindi ve Sultan’ın Neue Freie Presse, Berliner Tageblatt, Le Temps ve Times gazetelerine ilişkin çok özel değerlendirmelerinin olduğunu ve bu gazetelerden birinin müdürüyle tanışmış olmaktan zevk duyduğunu söyledi.
